درس هشتم

از پاریز تا پاریس

• نویسنده: محمّد ابراهیم باستانی پاریزی
• اثر: از پاریز تا پاریس

پاریز کلاس ششم ابتدایی نداشت. ناچار می بایست ده فرسخ راه را پیموده به سیرجان بروم. عصر با «الاغ تور» از پاریز راه می افتادیم؛ سه فرسخ کوهستانی آب و آبادی داشت؛ امّا از«کرّان» به بعد هفت فرسنگ تمام بیابان ریگزار بود. آب از این ده برمی داشتیم و صبح، هنگام «چریغ آفتاب» کنار قنات حسنی در شهر سیرجان اتراق می کردیم. نخستین سفر من، شهریور ماه ۱۳۱۶ شمسی برای کلاس ششم دبستان چنین انجام گرفت. ده فرسنگ راه را دوازده ساعته می رفتیم.

قلمرو زبانی:

پیام:

سفر

از کلاس سوم دبیرستان ناچار می بایست به کرمان برویم؛ بنابراین بعد از دو سه سال ترک تحصیل که دوباره وسایل فراهم شد، ۳۵ فرسنگ راه بین سیرجان و کرمان را دو شبه با کامیون طی کردیم. دو سال دانشسرای مقدّماتی طی شد. ادامۀ تحصیل در تهران پیش آمد. این همان سفری است که هنگام مراجعه به بانک اعتبارات ایران برای من تداعی شد؛ زیرا آن روز سیصد تومان پول مجموعاً تهیّه کرده بودم که به تهران بیایم و این، مخارجِ قریب شش ماه من بود.

قلمرو زبانی:

وقتی از پاریز به رفسنجان آمدم، به من سفارش شد که بردن سیصد تومان پول تا تهران همراه یک محصّل، خطرناک است! ناچار باید از یک تجارتخانۀ معتبر به تهران حواله گرفت. به سفارش این و آن به تجارتخانه امین مراجعه کردم. اتاقی بود با یک میز و دو صندلی؛ پیرمرد لاغر – که بعداً فهمیدم امین صاحب تجارتخانه است – پشت میز نشسته بود. هیچ باور نداشتم اینجا یک تجارتخانه باشد. گفتم حوالۀ سیصد تومان برای تهران لازم دارم. او گفت: «بده؛ پول را بده.» خجالت دهاتی مانع شد بگویم شما که هستید؟ بی اختیار سیصد تومان را دادم. پیرمرد از داخل کازیۀ روی میز یک پاکت کهنه را که از جایی برایش رسیده بود، برداشت. کاغذ مثلّث روی پاکت را که برای چسباندن در پاکت به کار می رود، پاره کرد. روی آن حوالۀ سیصد تومان به تهران نوشت و امضایی کرد و به من داد. امضای امین داشت؛ امّا نه نشانۀ تجارتخانه داشت، نه کاغذ بزرگ بود، نه ماشین تحریر و نه ماشین نویس و نه ثبت و نمره؛ هیچ و هیچ ... .

قلمرو زبانی:

نخستین روزی که از پاریز خارج شدم (۱۳۱۶) سیرجان را آخر دنیا حساب می کردم، و امسال (۱۳۴۹) که به اروپا رفتم، گمانم این است که عالمی را دیده ام؛ امّا چه استبعادی دارد که عمری باشد و روزی خاطراتی از سفر ماه هم بنویسم! آرزوها پایان ندارد. آدمی به هر جا می رود، گمان می کند به غایت القُصوای مقصود خود رسیده است؛ در صورتی که دنیا بی پایان است.

قلمرو زبانی:

عبور هواپیما از روی دریای مدیترانه همیشه آدمی را غرق دریای تصوّرات تاریخی می کند؛ البتّه توقّف ما در امّان و آتن بیش از نیم ساعت طول نکشید و به قول بیرجندی ها، در این دو شهر یک «سرپری» زدیم. از امّان به بعد تغییر زمین آشکار شد. سواحل شرقی مدیترانه از زیباترین نواحی عالم است. بیشتر راه را از روی دریا گذشتیم. جزیره های کوچک و بزرگ، مثل وصله های رنگارنگ بر طیلسان آبی مدیترانه دوخته شده است.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

عبور ... غرق می کرد  ß  استعاره

دریای تصوّرات  ß  اضافه تشبیهی

کوچک و بزرگ  ß  تضاد

مثل وصله‌های رنگارنگ ...  ß  تشبیه

فرودگاه آتن، نوساز و مربوط به دوران حکومت سرهنگ هاست و مثل اینکه مردم هم از این حکومت چیزهای چشمگیری دیده اند. شوخی روزگار است که مهد دموکراسی عالم، یعنی آتن، که دو هزار و هشتصد سال قبل حتّی برای آب خوردن در شهر هم، مردم رأی می گرفتند و رأی می دادند، از بیم عقرب جرّارۀ دموکراسی قرن بیستم، ناچار شده به مار غاشیۀ حکومت سرهنگ ها پناه ببرد.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

سرهنگ‌ها  ß  مجاز از نظامیان

شوخی روزگار  ß  اضافه استعاری

مهد دموکرسی عالم  ß  ‌استعاره از یونان

عقرب جرّارۀ دموکراسی  ß  اضافه تشبیهی

مار غاشیۀ حکومت سرهنگ‌ها  ß  اضافه تشبیهی

از بیم عقرب جرّارۀ ... به مار غاشیۀ حکومت سرهنگ‌ها پناه بردن  ß  زبانزد؛ به معنای از ترس چاله در چاه افتادن

پیام:

از ترس چاله در چاه افتادن

رم، پایتخت ایتالیا، شهری است قدیمی، دیوارهای قطور و باروهای دود خوردۀ آن به زبان حال بازگو می کند که روزگاری از فراز همین برج‌ها، فرمان به سواحل دریای سیاه داده می شده و کرانه‌های فرات، خط از کرانۀ رود تیبر می خواندند و امّا دنیا همیشه به یک رو نمی ماند. آخرین چراغ امپراتوری روم را موسولینی روشن کرد که چند صباحی تا حبشه و قلب افریقا پیش راند؛ امّا همه می دانیم که «دولت مستعجل» بود. چه خوش گفته اند که امپراتوری های بزرگ هم مانند آدم‌های ثروتمند، معمولاً از سوء هاضمه می میرند.»

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

دود خوردۀ  ß  کنایه از دیرین

سواحل  ß  مجاز از مردم سواحل

کرانه  ß  مجاز از مردم کرانه

خط می خواندند  ß  کنایه از فرمابری می کردند

چراغ روشن کردن  ß  کنایه از رونق دادن

صباح  ß  مجاز از مدت اندک

دولت مستعجل  ß  تلمیح به شعر حافظ:

«راستی خاتم فیروزه بواسحاقی            خوش درخشید ولی دولت مستعجل بود»

پیام:

گذرا بودن پادشاهی ها

حرص و ولع کشورگشایی موجب نابودی امپراتوری ها شده است

دیوارهای کهن روم که هنوز طاق ضربی دروازه های آن باقی است، حکایت از روزگاران گذشته دارد. یک روز دنیایی به روم چشم داشت و از آن چشم می زد؛ امّا امروز به جای همۀ آن حرف ها وقتی اعتصاب کارگران فقیر ماهیگیر و کشتی ساز ایتالیا را می بینیم، باید این شعر معروف خودمان را تکرار کنیم (گویا از حاج میرزا حبیب خراسانی است):

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

دنیا  ß  مجاز از مردم دنیا

روم  ß  مجاز از مردم روم

چشم داشت  ß  کنایه از توجه داشتن

چشم می زد  ß  کنایه از اینکه «می ترسید»

پیام:

ناپایداری قدرت

کاووس کیانی که کی اش نام نهادند                 کی بود و کجا بود و کی اش نام نهادند؟

قلمرو فکری:

کاووس کیانی که او را پادشاه نام نهادند کی زندگی می کرد و کجا بود و چه وقت او را نام نهادند؟

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

«ش» در «کی اش» (مصراع اول)  ß  جهش ضمیر (او را پادشاه)

قلمرو ادبی:

کی (مصراع اول) و کی (مصراع دوم) ß   قافیه (اش نام نهادند  ß  ردیف)

کل بیت  ß  تلمیح

کی (مصراع اول) و کی (مصراع دوم)  ß  جناس

قالب  ß  قطعه

واج آرایی حروف «ک»، «ن» و «ی»

پیام:

ناپایداری قدرت

خاکی است که رنگین شده از خون ضعیفان                   این ملک که بغداد و ری اش نام نهادند

قلمرو فکری:

این سرزمین، سرزمینی است که به خاطر جان باختن انسان های ستم دیده بسیاری از خون رنگین شده است و ما آن را بغداد و ری نام نهاده ایم.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

ری ß   قافیه (اش نام نهادند  ß  ردیف)

رنگین شده از خون  ß  کنایه از جان باختن

پیام:

آبادانی وابسته به جانفشانی مردم است

صد تیغ جفا بر سر و تن دید یکی چوب             تا شد تهی از خویش و نی اش نام نهادند

قلمرو فکری:

بسیار تیغ ستم بر سر و تن چوب نی وارد شد تا اینکه از خویش تهی شد و تبدیل به ساز نی شد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

قلمرو ادبی:

نی ß   قافیه (اش نام نهادند  ß  ردیف)

صد  ß  مجاز از بسیار

تیغ جفا  ß  اضافه تشبیهی

سر و تن  ß  تناسب

چوب  ß  مجاز از نی

کل بیت  ß  جانبخشی

پیام:

با رنج و دشواری پیشرفت به انجام می رسد

دل گرمی و دم سردی ما بود که گاهی               مرداد مه و گاه دی اش نام نهادند

قلمرو فکری:

امیدواری و غمگینی ما بود که گاهی آن را مردادماه و گاه دی نام نهادند.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

دی ß   قافیه (اش نام نهادند  ß  ردیف)

دل گرمی  ß  کنایه از امیدواری

دم سردی  ß  کنایه از غمگینی

دل گرمی و دم سردی  ß  تضاد

کل بیت  ß  اغراق

کل بیت  ß  حسن تعلیل

واج آرایی حروف «م» و «د»

پیام:

تأثیر اندیشه انسان

آیین طریق از نفس پیر مغان یافت                   آن خضر که فرخنده پی اش نام نهادند

قلمرو فکری:

آن خضر که او را خوش قدم نام نهادند آیین طریقت را از سخن پیر مغان یاد گرفت.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

پی ß   قافیه (اش نام نهادند  ß  ردیف)

نفس  ß  مجاز از سخن

مصراع دوم  ß  تلمیح به داستان خضر

پیام:

لزوم پیروی از پیر

لزوم داشتن آموزگار

تأثیر نفس گرم پیر (مرشد) بر مرید

با راه آهن به بروکسل پایتخت بلژیک می رفتیم. در بین راه در کشور فرانسه یک ایستگاه وجود داشت که دسته گلی تازه در کنار بنایی یادبود نهاده بودند و بر بالای آن با خطّ درشت و بسیار روشن نوشته شده بود: «در اینجا چهل و هشت هزار نفر در برابر سپاه نازی ایستادند و همه کشته شدند.» و در آخر آن این جمله به زبان فرانسه نوشته شده بود: «این مطلب را هیچ وقت فراموش نکنید.»

من بعد از خواندن این مطلب متوجّه شدم که دنیا عجیب فراموشکار است! بیست سی سال پیش چه کارها کرده که امروز اصلاً به خاطر نمی آورد! امّا نه، تاریخ فراموشکار نیست. در کنار بروکسل کوه و تپّه‌های بسیاری وجود دارد که «واترلو» خوانده می شوند. این همان جایی است که جنگ عظیم ناپلئون روی داد و سرنوشت او را تعیین کرد. یک تپّۀ یادگاری بزرگ که حدود پنجاه متر ارتفاع دارد، در آنجا بر پاست که اطراف آن را چمن کاشته اند و بر بالای آن مجسّمۀ شیری را نهاده اند. خواهید گفت این تپّه چگونه پیدا شده؟ زنانی که در جنگ های ناپلئونی شوهر و اقوام خود را از دست داده بودند، هر کدام، یک طَبَق پر از خاک کرده اند و در اینجا ریخته اند. مجموع این طبق های خاک، این تپّه را به وجود آورده است تا ما به بالای آن برویم و محوّطۀ میدان را تماشا کنیم.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

دنیا  ß  مجاز از مردم دنیا

تاریخ  ß  مجاز از تاریخ نگار

از دست دادن  ß  کنایه از دچار فقدان شدن

علاوه بر آن، یک پانوراما در اینجا ساخته شده که از شاهکارهای هنری است. یک چادر بزرگ که قطر آن از پنجاه متر بیشتر است، در وسط زده اند. بر دیوارۀ آن از اطراف، منظرۀ جنگ واترلو را به صورت نقّاشی مجسّم کرده اند. تمام میدان به خوبی نقّاشی شده؛ یک طرف سرداران ناپلئون با سپاهیان منظّم، در آن گوشه، توپخانه، در جای دیگر سپاهیان دشمن و بالاخره ناپلئون در آن دور دست بر اسب سفید، متفکّر، به دورنمای جنگ می نگرد. چند شعاع کم نور خورشید از پس ابرها این نکته را بازگو می کند که روزی آفتابی نیست. وحشت ناپلئون از بارندگی  است که توپخانۀ او را از تحرّک باز خواهد داشت.

جالب آنکه راهنمای ما می گفت تمام این مناظر بر اساس تعریف ویکتورهوگو از میدان جنگ – در جلد دوم کتاب بینوایان – ساخته شده؛ یعنی نقّاش و طرّاح همان توصیفات ویکتورهوگو را نقاشی کرده اند. من شاید حدود سی و پنج سال پیش این شرح را در پاریز خوانده بودم. حالا دوباره در ذهنم مجسّم می شد.

قلمرو زبانی:

وقتی در پاریس بودم، یک روز، نامه ای از پاریز به پاریس به نام من رسید. نامه را آقای هدایت زاده، معلمّ کلاس سوم و چهارم ابتدایی من، برایم نوشته بود؛ به یاد گذشته‌ها و خاطرات پاریز و خواندن بینوایان ویکتورهوگو.

این معلمّ شریف باسواد سفارش کرده بود که اگر سر قبر ویکتور هوگو رفتم، از جانب او فاتحه ای برای این نویسندۀ بزرگ طلب کنم. این نامه مرا به فکر انداخت. متوجّه شدم که قدرت قلم این نویسنده تا چه حد بوده است که فرهنگ و تمدّن فرانسوی را حتّی در دل دهات دورافتادۀ ایران مثل پاریز، هم فرا برده است. کاری که نه سپاه ناپلئون می توانست بکند و نه نیروی شارلمانی و نه سخنرانی های دوگل.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

پاریز و پاریس  ß  جناس

فاتحه‌  ß  مجاز از سوره الحمد

قلم این نویسنده  ß  مجاز از نوشته

دل دهات  ß  اضافه استعاری

پیام:

برتری دانش و نویسندگی بر نیروی نظامی